«Λεξιλογικοί νόστοι»: Αντιδάνεια τής Ελληνικής

Ο «ΝΟΣΤΟΣ», η επιστροφή στην πατρίδα (από το ρήμα νέομαι «επιστρέφω»), δεν χαρακτήρισε μόνο «τη γλυκιά προσμονή τής επιστροφής στην πατρίδα», που κατέληξε στο νόστιμος, αλλά έδωσε και «τον ψυχικό πόνο που γεννά αυτή η προσμονή», τη νοσταλγία. Και ήταν μάλιστα οι Γάλλοι που κατέφυγαν στις ελληνικές λεξιλογικές πηγές, πλάσσοντας πρώτοι αυτοί το άλγος τού νόστου, το nostalgie. Έτσι, από άλλον δρόμο, η λέξη επέστρεψε στη «λεξιλογική πατρίδα» της.

Η επιστροφή μιας λέξης ως δανείου στη γλώσσα από την οποία ξεκίνησε χαρακτηρίζεται ΑΝΤΙΔΑΝΕΙΟ, επιστροφή δανείου, επιστροφή μιας λέξης στη γλώσσα στην οποία γεννήθηκε. Από τις πιο αποκαλυπτικές διαδικασίες λειτουργίας τής γλώσσας στο πεδίο συνάντησης των λαών και των πολιτισμών είναι τα αντιδάνεια. Συνιστούν μαρτυρίες τής περιπέτειας στη ζωή των λέξεων και μαζί παραδείγματα τού πόσο αυτά τα κατ’ εξοχήν πνευματικά δημιουργήματα, που είναι οι λέξεις, εξελίσσονται εννοιολογικά περνώντας από γλώσσα σε γλώσσα, από λαό σε λαό, για να ξαναγυρίσουν συχνά στον τόπο καταγωγής τους πραγματοποιώντας έτσι τον «λεξιλογικό νόστο» τους.

Ποιος περίμενε λ.χ. ότι η σχολαστικότατη έννοια που δηλώνει η αρχαία ελληνική λέξη ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ θα επέστρεφε μετά από αιώνες στη σημερινή ελληνική γλώσσα ως γκλάμουρ! Με συνήθη γέφυρα τη λατινική γλώσσα η λέξη πέρασε από τα Ελληνικά στα παλαιά Γαλλικά και από εκεί στην παλαιά Αγγλική, όπου η αρχική σημασία «γραμματική», ως γνώση των ολίγων μορφωμένων, πήρε τον χαρακτήρα τής «απόκρυφης γνώσης» και, κατ’ επέκταση, τής «μαγείας», για να εξελιχθεί μέσω τής Σκωτικής (glammar) στη σημασία «μαγική ομορφιά» (19ος αι.) και κατόπιν –με τη μορφή glamour– σε «γοητεία, αίγλη», με την οποία και επανήλθε στην Ελληνική.

Ενδιαφέρουσα εξέλιξη είχε και η αρχαία ελληνική λέξη ΠΟΙΝΗ. Μέσω πάλι τής Λατινικής και τής παλαιάς Νορμανδικής, το ελληνικό ποινή κατέληξε στο αγγλ. penalty, για να επιστρέψει (ως αντιδάνειο) στην Ελληνική ως πέναλτι, όρος στο ποδόσφαιρο!

Δεν θα «έκοβε το κεφάλι του» κανείς ότι το ιταλικότατο ΠΙΑΤΣΑ δεν μπορεί να έχει σχέση με Ελληνικά; Ε λοιπόν, το πιάτσα ξεκίνησε από το (ήδη αρχαίο) ελληνικό πλατεία (ενν. οδός), θηλυκό τού επιθέτου πλατύς, μέσω τού λατ. platea («φαρδύς δρόμος» μέσα στην πόλη), πέρασε στην Ιταλική ως piazza (αρχικά plaza), από όπου ήδη στα μεσαιωνικά χρόνια επέστρεψε στην Ελληνική ως πιάτσα.

Η έκπληξη κορυφώνεται στην προέλευση τής λ. ΓΟΝΔΟΛΑ. Μεταφράζω τι γράφεται σχετικά στο έγκυρο λεξικό τής Αγγλικής, στο Random House Webster’s College Dictionary, λήμμα gondola: «[εισήλθε στην Αγγλική το] 1540-50 από την Ιταλική, που πάει πίσω στα Βενετσιάνικα, πιθανόν από μεσαιωνικό ελληνικό κοντούρα ″μικρό ακτοπλοϊκό σκάφος″, θηλ. τού επιθ. κόντουρος ″κοντός, κυριολ. σκάφος με ουρά″ από το όψιμο ελληνικό κοντός + ελλ. -ουρος από το ελλην. οὐρά». Σκάφος, λοιπόν, με κοντή ουρά η ιταλ. gondola ξαναγύρισε στην Ελληνική ως γόνδολα!

Και επειδή δεν νοείται καλοκαίρι χωρίς το γαλλικότατο ΠΛΑΖ (γαλλ. plage), ας παρακολουθήσουμε την ετυμολογία τής λέξης. Ήλθε από το γαλλ. plage, δάνειο από ιταλ. piaggia «πλαγιά – ακρογιαλιά», που προήλθε από μεσαιωνικό λατινικό plagia «επικλινές έδαφος», το οποίο ανάγεται στο αρχ. ελλην. πλάγια (τα) «πλευρές» (κυρίως στρατιωτικός όρος), ουδέτερο τού επιθέτου πλάγιος.

Και βέβαια δεν νοείται καλοκαίρι χωρίς ΤΟΥΡΙΣΜΟ και ΤΟΥΡ (ομόρριζα τα τουρνέ και τουρνουά). Αλλά πόσο γνωστό είναι στους μη ειδικούς ότι όλες αυτές οι γαλλικές λέξεις (tour, tourisme, tournée, tournoi), που πέρασαν στην Ελληνική (στην Αγγλική και σε άλλες γλώσσες), είναι προϊόν δανεισμού από την ελληνική λέξη τόρνος. Αυτή η αρχαία λέξη, μέσω πάλι τής Λατινικής (tornus και ρήμα tornare «γυρίζω τον τροχό, τον τόρνο»), έδωσε το γαλλ. tourner «περιστρέφω, γυρίζω», από όπου το tour. Έτσι ο τόρνος επέστρεψε στην Ελληνική ως τουρ.

Ο κατάλογος τέτοιων λέξεων (αντιδανείων) είναι μακρός και ο σχολιασμός θα έπαιρνε πολλές σελίδες. Εδώ θα δώσω μερικές νύξεις μόνο. Θα αναφέρω ότι η γάμπα και το ζαμπόν ξεκίνησαν από το ελλην. καμπή! Το γαρύφαλλο από το καρυόφυλλο, ο τζίρος από το γύρος, το μασίφ από το μᾶζα, η κάλμα από το καῦμα, ο καναπές από το κωνώπιον (κώνωψ), το κανόνι από το κάννη, η καντίνα από το κανθός, το κορδόνι από το χορδή, το κουπόνι και η κουπ από το κόλαφος (κόλαφος > όψιμο λατ. colaphus > παλ. γαλλ. colp > coupe), ο κρετίνος από το Χριστιανός, τα λαζάνια από το αρχ. λάσανον («τρίποδας ως βάση αγγείων και δοχείων»), η λατέρνα από το λαμπτήρ, η μάντολα από το αμύγδαλο, η μαρμελάδα από το μελίμηλο, το μπαρούτι από το πυρῖτις, τα μπόρα και μπουρίνι από το βορρᾶς, τα μπαλέτο, μπάλος από το αρχ. βαλλίζω, η μπουάτ από το πυξίς («κουτί»), η μπουτίκ από το αποθήκη, ο συνδικαλισμός από το σύνδικος, το ταξί από το ταξίμετρο, το σενάριο από το σκηνή, η πόζα από το παῦσις κ.λπ. Αυτά είναι μερικά ενδεικτικά μόνο παραδείγματα.

Επειδή υπάρχει κίνδυνος να σκεφθεί κανείς πως πρόκειται για «φτειαχτές ετυμολογίες» (παρετυμολογίες) –κατά το πρότυπο τού Έλληνα πατέρα τής Βαρδάλου στο «Γάμος α λα Ελληνικά»!–, σπεύδω να διασαφήσω ότι τα παραδείγματα προέρχονται από τον χώρο τής επιστημονικής ετυμολογίας και βρίσκονται σε όλα τα αξιόπιστα ετυμολογικά λεξικά ή ερμηνευτικά λεξικά με ετυμολογία. Για όσες λέξεις έχουν σχέση με την Αγγλική μια πρόχειρη ματιά στο λεξικό που ανέφερα (Random House Webster) ή σε άλλα συναφή λεξικά θα πείσει τον αναγνώστη περί τής αληθείας των λεγομένων.