Η γεωγραφική προέλευση και ιστορική εξάπλωση του καφέ
Ο καφές προέρχεται από την περιοχή της Αιθιοπίας και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη τον 17ο αιώνα, χάρη στους Βενετούς εμπόρους. Από την αρχή, το ρόφημα συνδέθηκε με καφενεία, καφετέριες, bar, δημόσιους χώρους όπου διανοούμενοι, φιλόσοφοι, έμποροι και αστοί συναντήθηκαν για να συζητήσουν τις επιχειρήσεις και την πολιτική. Συγγραφείς όπως ο Jürgen Habermas έχουν αναλύσει τον σημαντικό ρόλο των καφενείων στη γέννηση της δημόσιας σφαίρας: ήταν χώροι όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να συζητήσουν ελεύθερα, έξω από τις επίσημες ιεραρχίες εξουσίας και κοινωνικού ελέγχου. Σύμφωνα με τον Habermas, αυτά τα ουδέτερα, ανοιχτά σε όλους μέρη, αντιπροσώπευαν ένα πειραματικό εργαστήριο σύγχρονης δημοκρατίας σε προνεωτερικές συνθήκες.
Προς τα τέλη του 16ου αιώνα αυτά τα μαγαζιά άρχισαν να εξαπλώνονται στη Βιέννη από τα τσουβάλια του καφέ που άφησαν στην υποχώρησή τους οι Οθωμανοί πολιορκητές της πόλης και ο έως τότε άγνωστος στην Ευρώπη καφές, άρχισε να έχει σημασία στην καθημερινή ζωή των πολιτών όλων των κοινωνικών τάξεων. Στα καφενεία οι άνθρωποι βρέθηκαν να διαβάζουν την εφημερίδα και να μιλούν για τα τρέχοντα γεγονότα πίνοντας το ρόφημα. Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα, τα καφέ εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Γαλλία και την Ιταλία και έγιναν τόποι κοινωνικής συνάθροισης καλλιτεχνών, πολιτικών και διανοουμένων. Ο Charles Baudelaire και ο Honoré de Balzac ήταν συχνοί επισκέπτες στα καφενεία του Παρισιού, ενώ στην Ιταλία, πόλεις όπως η Τεργέστη αρχικά και στη συνέχεια το Τορίνο, το Μιλάνο, η Ρώμη και η Βενετία γέννησαν τα πρώτα λογοτεχνικά καφέ, χώρους όπου συζητήθηκε η λογοτεχνία, η πολιτική και ο πολιτισμός.
Ο κοινωνικός ρόλος του καφέ
Στο σύγχρονο πλαίσιο, ο καφές διατηρεί μια ισχυρή κοινωνική λειτουργία – τελετουργία – συνήθεια, σχεδόν εξάρτηση δηλαδή λόγω ΚΑΙ της καφεΐνης ΚΑΙ της ζάχαρης, αλλά αλλάζει ανάλογα με τα πλαίσια και τις μεθόδους κατανάλωσης.
Για τον κοινωνιολόγο Massimo Cerulo, το ποτό αντιπροσωπεύει ένα τέλειο παράδειγμα «ελάχιστης τελετουργίας κοινωνικοποίησης», καθώς είναι μέρος εκείνων των καθημερινών πράξεων που, παρά το γεγονός ότι φαίνονται μπανάλ και επαναλαμβανόμενες από συνήθεια, έχουν ισχυρό κοινωνικό αντίκτυπο. Μέσω της πράξης της κοινής χρήσης ενός καφενείου, καφετέριας, χώρους παραμονής για καφέ και συζήτηση, οι άνθρωποι δημιουργούν στιγμές σύνδεσης, επικοινωνίας και μερικές φορές ακόμη και οικειότητας. Αυτές οι φαινομενικά συνηθισμένες στιγμές παίζουν σημαντικό ρόλο στην κοινωνική συνοχή και στη διατήρηση των διαπροσωπικών δικτύων.
Μεταξύ της δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας
Όπως υπογράμμισε ο ανθρωπολόγος Gianpaolo Fassino, ο καφές στο μπαρ αντιπροσωπεύει μια ιεροτελεστία διέλευσης μεταξύ ιδιωτικού και δημοσίου, ειδικά στις μεγάλες ιταλικές και γαλλικές πόλεις. Το να πίνεις έναν καφέ στον πάγκο είναι μια στιγμή ταχείας κοινωνικότητας, που συνδέει τους ανθρώπους με μια μορφή περιστασιακής και άτυπης αλληλεγγύης. Αυτός ο τύπος «γρήγορης» κοινωνικότητας γίνεται σύμβολο της αστικότητας και του επιταχυνόμενου ρυθμού της σύγχρονης ζωής. Ενώ στις άλλες χώρες η νωχελικότητα της ανάπαυσης σε τραπεζάκια θεωρείται απαραίτητη υπηρεσία του καφενείου ή και αυτοσκοπός της καφετέριας – σαλονιού.
Αντίθετα, η σπιτική μόκα η οποιαδήποτε μηχανή του καφέ, είναι μια πιο οικεία εμπειρία, η οποία συχνά συνδέεται με την οικογενειακή θαλπωρή και έναν πιο αργό ρυθμό ζωής: είναι σαν να έχει συναισθηματική αξία το ρόφημα που παρασκευάζεται μόλις ετοιμασμένο με μόκα, αφήνοντας στο σπίτι το υπέροχο άρωμά τους. Ο καφές συχνά συνδέεται με καθημερινές τελετουργίες που δομούν την οικιακή ζωή, όπως το οικογενειακό πρωινό ή ένα διάλειμμα μετά το μεσημεριανό γεύμα. Η μόκα, από αυτή την άποψη, αντιπροσωπεύει έναν σύνδεσμο με την παράδοση και μια χειρονομία φροντίδας, όχι μόνο προς τον εαυτό του καθενός, αλλά και προς τους άλλους.
Στο σύγχρονο πλαίσιο, ο καφές παίζει επίσης ρόλο στη δυναμική της εργασίας και της δικτύωσης. Με την άνοδο της ψηφιακής και ευέλικτης εργασίας, τα μέρη όπου καταναλώνεται έχουν γίνει τα νέα «προσωρινά γραφεία» για ελεύθερους επαγγελματίες και επαγγελματίες. Ο ανθρωπολόγος David Lyon έχει περιγράψει αυτό το φαινόμενο ως μέρος της «επιτήρησης υγρών», όπου οι παραδοσιακοί χώροι εργασίας αποϋλοποιούνται, φέρνοντας την εργασία σε δημόσιους χώρους όπως τα καφέ, δημιουργώντας νέα δυναμική αμοιβαίας παρατήρησης και ελέγχου. Ειδικά σήμερα με την ψηφιακή σύνδεση στο διαδίκτυο, υπάρχουν καφετέριες ή και σαλόνια με καλή σύνδεση wifi που ονομάζονταο co-working και ενοικιάζουν τον χώρο, προσφέροντας απαραίτητα καφέ κατά τη διάρκεια εργασίας των ψηφιακών νομάδων, εφόσον γίνονται και σταθερά σημεία αναφοράς και αναψυχής τους.
Καφές στη Νάπολη: μια ιδιαίτερη περίπτωση
Ανάμεσα σε όλες τις ιταλικές πόλεις, η Νάπολη έχει μια ιδιαίτερα βαθιά και συμβολική σχέση με τον καφέ. Το ρόφημα εδώ δεν είναι απλώς μια παράδοση, αλλά μια πραγματική ιεροτελεστία: ο ανθρωπολόγος Ernesto De Martino ήταν ο πρώτος που ανέλυσε τον καφέ στη Νάπολη ως μια συλλογική τελετουργία, που ενσαρκώνει την ψυχή της πόλης.
Μία από τις πιο εμβληματικές πρακτικές της σχέσης της Νάπολης με το ποτό είναι αυτή του «αιωρούμενου καφέ», café “sospeso”. Είναι μια παράδοση που περιλαμβάνει την προκαταβολή ενός καφέ για έναν άγνωστο, συχνά κάποιον άπορο συμπολίτη, ο οποίος θα τον χρησιμοποιήσει στο μέλλον. Αυτή η χειρονομία ενσαρκώνει την αλληλεγγύη και το μοίρασμα τυπικά της ναπολιτάνικης κουλτούρας: ο “αιωρούμενος καφές” αντικατοπτρίζει την ισχυρή, πατροπαράδοτη ηθική της φιλοξενίας και της αμοιβαίας υποστήριξης που χαρακτηρίζει την πόλη της Νεάπολης, κεντρικό λιμάνι όλης της Ιταλίας, συνδυάζοντας μια υλική διάσταση (προσφέροντας κάτι συγκεκριμένο) με μια συμβολική διάσταση (ανώνυμη αλληλεγγύη).
Στη Νάπολη, ο καφές δεν είναι απλώς μια προσωπική απόλαυση, αλλά ένα σύμβολο ταυτότητας όλης της πόλης. Ναπολιτάνικος καφές, που παρασκευάζεται με την κλασική ναπολιτάνικη καφετιέρα (ονομάζεται και cuccumella), έχει τελετουργικό νόημα, που συνδέεται με εσκεμμένη βραδύτητα και προσοχή στην προετοιμασία. Ο καφές εδώ δεν είναι απλώς ένα ρόφημα, αλλά μια αναπαράσταση μιας φιλοσοφίας ζωής που ενισχύει τους δεσμούς της κοινότητας και την απόλαυση της κοινής στιγμής.
Θες καφέ;!
Στη ναπολιτάνικη κουλτούρα, το μπαρ είναι ένας θεμελιώδης χώρος κοινωνικοποίησης. Αρκετοί μελετητές έχουν περιγράψει τα ναπολιτάνικα μπαρ ως χώρους όπου η καθημερινή ζωή είναι συνυφασμένη με στιγμές συζήτησης και συλλογικής έκφρασης. Στο μπαρ συζητάμε ποδόσφαιρο, πολιτική, προσωπικές υποθέσεις, αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο ανοιχτής και συχνά πληθωρικής ψυχαγωγίας. Αλλά εδώ παίρνει μια περαιτέρω σημασία: «O vuò ‘o ccafè!? Είναι μια έκφραση που περιλαμβάνει (σε κάθε πιθανή παραλλαγή) την αναζήτηση για ευχάριστη πρακτική, καθώς και την τέλεια ευκαιρία να ξεκινήσετε τη πιθανή συζήτηση με το δεξί πόδι και με τη σωστή ενέργεια.
Η εξήγηση του συγγραφέα και εκλαϊκευτή Amedeo Colella για τον καφέ στη Νάπολη
Τελικά, ο καφές έχει ξεπεράσει αιώνες και σύνορα, διατηρώντας κεντρικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή των ανθρώπων. Από τη λειτουργία του σε ευρωπαϊκά λογοτεχνικά σαλόνια του 18ου αιώνα, μέχρι την παρουσία του σε σπίτια και μπαρ σήμερα, αυτό το αφέψημα της Αιθιοπίας, συνέχισε να είναι μια στιγμή ανθρώπινης σύνδεσης παντού σε όλον τον κόσμο. Στη Νάπολη, το φαινόμενο αυτό αποκτά μοναδικές χροιές, με την κοινωνιογλωσσική του ταυτότητα στο συμπόσιο και την κοινωνικο-αλληλεγγύη χρήση του συμβολικού μοιράσματος και της κοινωνικής ένταξης στην τελετουργίας προσφοράς και απόλαυσης ενός εξαιρετικού και ευχάριστου ροφήματος στα πλαίσια της καλής παρέας.
Επιμέλεια παρουσίασης:
Ευάγγελος Αλεξανδρής Ανδρούτσος – Fact Checker
Εκπαιδευτικός, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, εκδότης.
Σύμβουλος οργάνωσης και επικοινωνίας.
Συντονιστής διεθνών ευρωπαϊκών προγραμμάτων.
Visualizzazioni: 2
Πώς πηγαίνουν το πρωί οι ναπολετάνοι στη δουλειά με το ποδήλατο;
https://www.facebook.com/reel/837947258152915