του Αστέριου Κεχαγιά

Ιανουάριος (January): προέρχεται από το όνομα του θεού Ιανού, ο οποίος σχετιζόταν με πύλες και με το πέρασμα σε κάτι καινούργιο. Η πύλη στα λατινικά είναι ”iānua”, παρότι σαν όρος δηλώνει λίγο πιο συγκεκριμένα τη ”διπλή πύλη” (και γι’ αυτό ο Ιανός έχει και δύο πρόσωπα). Ο Ιανουάριος (πλέον) είναι ο πρώτος μήνας του έτους και λόγω της εορτής της Πρωτοχρονιάς, αποτελεί ένα πέρασμα μέσα από μια καινούρια πύλη όπου αφήνουμε το παλιό και περνάμε σε μια νέα πραγματικότητα. Ιανουάριος, λοιπόν, είναι ο μήνας της Πύλης και κατ’ επέκταση του Ιανού.

Φεβρουάριος (February): πήρε το όνομά του από τον θεό Februus, μια ετρουσκική θεότητα του Κάτω Κόσμου που πέρασε στους Λατίνους. Februus σημαίνει ”Εξαγνιστής”. Κάθε 15 Φεβρουαρίου λάμβανε χώρα η εορτή των Φεβρουαλίων (Februalia) προς τιμήν του Februus κατά την οποία πραγματοποιούνταν θυσίες εξαγνισμού και εξιλέωσης. Φεβρουάριος λοιπόν είναι ο μήνας του Εξαγνισμού.

Μάρτιος (March): πήρε το όνομά του από τον θεό Άρη (Mars), διότι ήταν ο μήνας κατά τον οποίο ξεκινούσαν ξανά οι πολεμικές επιχειρήσεις μετά το διάλειμμα του χειμώνα. Μάρτιος είναι ο μήνας του Άρη και κατ’ επέκταση του πολέμου.

Απρίλιος (April): προέρχεται από το λατινικό ρήμα aperire που σημαίνει ”ανοίγω” και δηλώνει το ”άνοιγμα” των λουλουδιών και έχει υποστηριχτεί αρκετά πειστικά ότι συνδέεται με το όνομα της θεάς Αφροδίτης, δεδομένου ότι στο μέσο της άνοιξης ευδοκιμεί η ερωτική διάθεση (αν δεν έχεις αλλεργίες). Απρίλιος είναι ο μήνας της Αφροδίτης και κατ’ επέκταση του Ανοίγματος/Ανθίσματος.

Μάιος (May): υπάρχουν δύο εκδοχές για το όνομά του. Η πρώτη λέει ότι προέρχεται από τη λατινική πρόσληψη της ελληνικής Μαίας. Η Μαία στην αρχαία Ελλάδα ήταν μια από τις Πλειάδες και κόρη του Άτλαντα. Ήταν επίσης η μητέρα του θεού Ερμή. Στον λατινικό κόσμο πέρασε ως Maia και προσέλαβε χαρακτηριστικά θεάς της βλάστησης, επειδή παρετυμολογήθηκε ως προερχόμενη από το επίθετο ”majus” που δήλωνε τον μεγάλο. Η δεύτερη εκδοχή, συνδέει τον μήνα με τους ”maiōrēs”, δηλαδή τους ηλικιωμένους/προγόνους, επειδή κατά τη διάρκεια αυτού του μήνα λάμβαναν χώρα ορισμένες τελετές προγονολατρίας. Μάιος είναι ο μήνας της Μαίας και κατ’ επέκταση της ανάπτυξης των φυτών (σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή) ή ο μήνας των ηλικιωμένων/προγόνων (σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή). Νομίζω ότι οι δύο εκδοχές δεν είναι αλληλοαποκλειόμενες και ότι συνδέονται, καθώς γνωρίζουμε από πολλούς αρχαίους λαούς ότι τελετές για πρόγονους γίνονταν σε περιόδους βλάστησης (σαν να φυτρώνουν και οι νεκροί πρόγονοι από τα έγκατα της γης μαζί με την υπόλοιπη φύση).

Ιούνιος (June): πήρε το όνομά του από τη θεά Juno, λατινικό αντίστοιχο της θεάς Ήρας. Ο Οβίδιος συσχετίζει τη Juno με το επίθετο ”iūno” (από εδώ και το junior) που δήλωνε τον νέο ή τη νεαρή κοπέλα. Ένας πιθανός λόγος συσχέτισης του συγκεκριμένου μήνα με τη Juno είναι ότι η τελευταία ήταν θεά προστάτιδα του γάμου και οι Ρωμαίοι φαίνεται να θεωρούσαν τον Ιούνιο ως τον καλύτερο και τον πιο τυχερό μήνα για να παντρευτεί κανείς. Ο Οβίδιος έχει αφιερώσει το έκτο βιβλίο των ημερών (Fasti) στον Ιούνιο και τον παρουσιάζει ως μήνα της ένωσης και της νεότητας. Ο Μάρκος Τερέντιος Βάρρος, στο De Lingua Latina 6.33, συγκρίνει μάλιστα τον Μάιο και τον Ιούνιο και τους αντιδιαστέλλει, λέγοντας ότι ο Μάιος είναι ο μήνας των ηλικιωμένων/προγόνων ενώ ο Ιούνιος ο μήνας των νέων (Tertius a maioribus Maius, quartus a iunioribus dictus Iunius).

Ιούλιος (July): ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του Ιουλίου Καίσαρα μετά τη δολοφονία του το 44 π.Χ. Αρχικά ονομαζόταν Quinctilis, δηλαδή ”πέμπτος” για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω.

Αύγουστος (August): Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του Οκταβιανού Αυγούστου. Ο Μακρόβιος, στα Σατουρνάλια, μας πληροφορεί ότι τον συγκεκριμένο μήνα ο Οκταβιανός είχε πετύχει πολλά εξαιρετικά κατορθώματα με πρώτιστο την ήττα του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας και την κατάληψη της Αλεξάνδρειας. Εξ αιτίας αυτών των νικών, του έδωσαν το επώνυμο Αύγουστος (που σημαίνει Μεγαλοπρεπής). Λίγα χρόνια αργότερα, προς το 8 π.Χ., η Σύγκλητος προς τιμήν του αποφάσισε να δώσει το όνομα Αύγουστος στον συγκεκριμένο μήνα κατά τον οποίο ο Οκταβιανός πέτυχε τις περισσότερες νίκες. Πριν ονομαστεί Αύγουστος, ο μήνας ονομαζόταν Sextilis (έκτος). Αύγουστος λοιπόν είναι ο μήνας του Οκταβιανού Αυγούστου.

Σεπτέμβριος (September): πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη septem που δηλώνει τον έβδομο. Είναι ο έβδομος μήνας.

Οκτώβριος (October): πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη octo που δηλώνει τον όγδοο. Είναι ο όγδοος μήνας. Παρατηρήστε ότι σε αντίθεση με τα septem, novem και decem, η λέξη octo δεν έχει ”m” και γι’ αυτό ο Οκτώβριος γράφεται χωρίς ”μ” στα ελληνικά.

Νοέμβριος (November): πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη novem που δηλώνει τον ένατο. Είναι ο ένατος μήνας.

Δεκέμβριος (December): πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη decem που δηλώνει τον δέκατο. Είναι ο δέκατος μήνας.

Όπως παρατηρεί κανείς, τόσο οι ελληνικές ονομασίες των μηνών όσο και οι αγγλοσαξονικές (January, February, March κ.λπ.) προέρχονται από τα λατινικά. Αυτό συνέβη επειδή το Γρηγοριανό ημερολόγιο, το οποίο χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα, βασίστηκε στο Ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο με τη σειρά του είχε βασιστεί αλλά και αντικαταστήσει το ημερολόγιο που βρισκόταν σε χρήση από τον 8ο-7ο αιώνα π.Χ. μέχρι τα τέλη της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας (Roman Republic). Το τελευταίο εμπεριείχε μόνο 10 μήνες ξεκινώντας απ’ τον Μάρτιο και φτάνοντας στον Δεκέμβριο. Οι τέσσερις πρώτοι μήνες ήταν αφιερωμένοι σε τέσσερις θεότητες: Άρης (Μάρτιος), Αφροδίτη (Απρίλιος), Μαία (Μάιος) και Ήρα (Ιούνιος). Οι υπόλοιποι έξι ονομάστηκαν αριθμητικά: ο Πέμπτος (Ιούλιος), ο Έκτος (Αύγουστος), ο Έβδομος (Σεπτέμβριος), ο Όγδοος (Οκτώβριος), ο Ένατος (Νοέμβριος) και ο Δέκατος (Δεκέμβριος).

Κάπου στον 7ο αιώνα π.Χ. προστέθηκαν ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος, με τον πρώτο να μπαίνει στην αρχή του έτους αμέσως πριν τον Μάρτιο και τον δεύτερο να μπαίνει στο τέλος του έτους, αμέσως μετά τον Δεκέμβριο. Η αλλαγή αυτή αποδίδεται στον Ρωμαίο ηγεμόνα Numa Pompilius. Ο λόγος για τον οποίο ο Φεβρουάριος πήγε στο τέλος του έτους ήταν επειδή ήταν συνδεδεμένος με τον θεό του θανάτου και άρα συμβόλιζε τον θάνατο πριν την αναγέννηση του έτους που θα επερχόταν τον Ιανουάριο. Δηλαδή η διαδοχή των μηνών ήταν Δεκέμβριος, Φεβρουάριος και μετά Ιανουάριος. Αυτό διατηρήθηκε μέχρι το 452 π.Χ. όταν η Δεκανδρία (Decemviri) που διοικούσε τότε τη Ρώμη αποφασίζει να μετακινήσει τον Φεβρουάριο αμέσως μετά τον Ιανουάριο ως δεύτερο μήνα, επειδή καθιερώθηκε τότε η εορτή των Φεβρουαλίων. Η κατάσταση παραμένει ως έχει μέχρι το 46 π.Χ., όταν ο Ιούλιος Καίσαρας μετά τη νίκη του στον εμφύλιο πόλεμο καθιερώνει το Ιουλιανό ημερολόγιο. Παρότι άλλαξε τον τρόπο μέτρησης των μηνών (πρόσθεσε και τρεις εμβόλιμους για να του βγαίνουν τα νούμερα), δεν άλλαξε ωστόσο τα ονόματά τους.

Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα το 44 π.Χ., ο Μάρκος Αντώνιος, θερμός οπαδός του πρώτου, αποφασίζει να αλλάξει τον Πέμπτο μήνα και να τον ονομάσει Ιούλιο προς τιμήν του. Το 31 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα ηττώνται από τον Οκταβιανό Αύγουστο στη ναυμαχία του Ακτίου και αρκετά χρόνια αργότερα, ο Αύγουστος επιχειρεί νέες τροποποιήσεις στο Ιουλιανό ημερολόγιο και με ψήφισμα που έγινε το 8 π.Χ. από τη Σύγκλητο, αποφασίζεται να λάβει το όνομά του ο Έκτος μήνας, γινόμενος Αύγουστος. Οπότε ο Πέμπτος και ο Έκτος μήνας άλλαξαν όνομα.

Από τότε ως τώρα και παρότι δεν ακολουθούμε πλέον το Ιουλιανό ημερολόγιο, οι μήνες έχουν διατηρηθεί στον Ευρωπαϊκό (και μέσω αυτού στον Αμερικανικό) χώρο με αυτά τα ονόματα. Σ’ αυτό βοήθησε και το ότι όταν το 1582 καθιερώθηκε από τον Πάπα Γρηγόριο τον ΙΓ΄ το Γρηγοριανό ημερολόγιο, ο ίδιος διατήρησε τα παλιά ονόματα των μηνών και έτσι τα διέσωσε ως σήμερα (να που όλο γκρινιάζετε ότι η Εκκλησία τα κατέστρεψε όλα, τα κράτησε τα ονόματα ο άνθρωπος). Παρ’ όλ’ αυτά, παρέμεινε η παραδοξότητα των τελευταίων τεσσάρων μηνών του έτους (Σεπτέμβριος, Οκτώβριος, Νοέμβριος, Δεκέμβριος), όπου παρότι τα ονόματά τους ήταν συνδεδεμένα με τους αριθμούς 7, 8, 9 και 10 αντιστοίχως, για μας προσμετρώνται ως ένατος, δέκατος, ενδέκατος και δωδέκατος μήνας, επειδή πλέον έχουμε 12 και όχι 10 μήνες. Μας έμεινε η ονομασία τους από τότε που υπήρχαν 10 μήνες και έτσι τα ονόματα των τεσσάρων αυτών μηνών δεν αντιστοιχούν στον αριθμό του μήνα όπως τους μετράμε σήμερα. Π.χ. ο Δεκέμβριος φέρει στο όνομά του τη λέξη ”δέκα”, αλλά σήμερα είναι ο δωδέκατος μήνας.

Με μια ματιά στα ίδια τα ονόματα των μηνών βλέπουμε την απόκλιση που υπάρχει ανάμεσα στους πρώτους και στους δεύτερους μήνες. Οι πρώτοι μήνες είναι συνδεδεμένοι με ονόματα θεοτήτων ενώ οι δεύτεροι με αριθμητικά επίθετα. Αυτή η έλλειψη αρμονίας υπήρχε ήδη από το πρώιμο ρωμαϊκό δεκάμηνο ημερολόγιο όπου εκεί είχαμε 4 θεούς και 6 αριθμητικά επίθετα. Το τι έγινε πριν το πρώτο αυτό ημερολόγιο και το πώς προήλθε δεν είναι σαφές. Υπάρχουν εικασίες για επιρροή του από τα ημερολόγια άλλων πολύ αρχαιότερων λαών. Η λογική λέει ότι σε κάποια πρώιμη φάση θα πρέπει όλα τα ονόματα των μηνών να σχετίζονταν με τακτικά αριθμητικά: ο Πρώτος, ο Δεύτερος κ.λπ., μερικά εκ των οποίων αργότερα συνδέθηκαν με διάφορους θεούς ή θρησκευτικές εορτές και άλλαξαν όνομα (όπως είδαμε ότι συνέβη ρητώς με τον Ιούλιο και τον Αύγουστο). Η αριθμητική ονομασία των μηνών φαίνεται αρκετά ανθεκτική κρίνοντας από το ότι ως σήμερα, δύο χιλιετίες αργότερα, δεν έχουν αλλάξει όνομα οι μήνες απ’ τον Οκτώβριο ως τον Δεκέμβριο ενώ είδαμε ότι μήνες όπως ο Πέμπτος και ο Έκτος άλλαξαν όνομα μέσω αυτοκρατορικής διαταγής. Κάτι τέτοιο εικάζω ότι συνέβη και με τους πρώτους τέσσερις μήνες, οι οποίοι σχετίστηκαν αργότερα με θεότητες που μεταξύ τους δεν έχουν κάποια εμφανή αιτιακή συσχέτιση: Άρης, Αφροδίτη, Μαία και Ήρα. Παρ’ όλ’ αυτά, εξ όσων γνωρίζω δεν μου έρχεται στο νου κάποιο αρχαίο προχριστιανικό ημερολογιακό σύστημα όπου να παρατηρούνται ονόματα μηνών προερχόμενα αποκλειστικά από τακτικά αριθμητικά. Το ίδιο χάος παρατηρείται και στα ονόματα των ημερών της εβδομάδος αλλά γι’ αυτά θα αναφερθώ σε ξεχωριστό ποστ όταν βρω χρόνο.

Είναι επίσης αξιοπρόσεκτο ότι παρότι διάφοροι επιχείρησαν να αλλάξουν ονόματα μηνών για να διατηρήσουν την υστεροφημία τους, το γενικό πνεύμα ήταν ότι οι περισσότεροι αδιαφορούσαν για τις ονομασίες τους. Για παράδειγμα, ο Οκταβιανός δεν επιχείρησε να αλλάξει το όνομα του Ιούλιου και τόσο ο Ιούλιος Καίσαρας όσο και οι μεταγενέστεροι δεν ενδιαφέρθηκαν να αλλάξουν τα ονόματα των πρώτων μηνών αντικαθιστώντας π.χ. τον Mars ή τη Maia. Ούτε καν ο Γρηγόριος που ήταν πάπας δεν ενδιαφέρθηκε να δώσει χριστιανικά ονόματα σε μήνες που σχετίζονταν με ειδωλολατρικές θεότητες. Πού να τρέχεις τώρα να αλλάζεις ονόματα!