Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το τέλος του δημοκρατικού διαλόγου

Ελληνικά + Italiano

Ένα από τα κύρια προβλήματα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι η λειτουργία των αλγορίθμων τους, που έχουν σχεδιαστεί για να μεγιστοποιούν τη συμμετοχή των χρηστών. Όπως εξηγεί ο Eli Pariser στο βιβλίο του The Filter Bubble, οι αλγόριθμοι αυτοί δημιουργούν «φυσαλίδες φίλτρου», προβάλλοντας μόνο περιεχόμενο που επιβεβαιώνει τις απόψεις και τις προτιμήσεις μας. Το αποτέλεσμα είναι μια όλο και πιο ομοιογενής και αυτοαναφορική ψηφιακή εμπειρία που περιορίζει την έκθεση σε διαφορετικές και εμπεριστατωμένες απόψεις. Αυτός ο μηχανισμός, σύμφωνα με τον Pariser, όχι μόνο μειώνει την πολυπλοκότητα του δημόσιου διαλόγου, αλλά και ενθαρρύνει την πόλωση και την επιφανειακότητα.

Η Shoshana Zuboff, στο δοκίμιό της The Age of Surveillance Capitalism, προσθέτει ένα ακόμη κομμάτι στην κριτική: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκμεταλλεύονται τα δεδομένα των χρηστών για να χειραγωγήσουν τη συμπεριφορά και τις προτιμήσεις τους, μετατρέποντας την προσοχή σε διαπραγματευτικό χαρτί. Αυτό το επιχειρηματικό μοντέλο, που βασίζεται στην επιτήρηση και το κέρδος, ευνοεί το ιογενές και εντυπωσιακό περιεχόμενο, που συχνά στερείται πολιτιστικής ή πολιτικής αξίας. Το αποτέλεσμα είναι μια όλο και πιο εφήμερη επικοινωνία, η οποία αποσπά την προσοχή από σοβαρά και σε βάθος ζητήματα.

Εκτός από την προώθηση επιφανειακού περιεχομένου, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατηγορούνται ότι λογοκρίνουν τα κρίσιμα και πολιτικά δεσμευμένα μηνύματα. Ο Evgeny Morozov, ένας από τους πιο σκληρούς επικριτές του «τεχνολογικού λυσιλογισμού», υποστηρίζει ότι οι ψηφιακές πλατφόρμες λειτουργούν ως όργανα ελέγχου, εξαλείφοντας κάθε προσπάθεια σοβαρής συζήτησης με πολιτιστικές και επιστημονικές αναφορές. Σύμφωνα με τον Morozov, αυτό συμβαίνει επειδή το σύνθετο και κριτικό περιεχόμενο δεν δημιουργεί την ίδια εμπλοκή με το ψυχαγωγικό και εντυπωσιοθηρικό περιεχόμενο, και ως εκ τούτου δεν είναι «κερδοφόρο» για τους αλγόριθμους.

Ο Jaron Lanier, στο βιβλίο του «Δέκα επιχειρήματα για να διαγράψετε τους λογαριασμούς σας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αμέσως τώρα», καταγγέλλει επίσης αυτή την τάση. Ο Lanier υποστηρίζει ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καταστρέφουν τον δημοκρατικό διάλογο, ενθαρρύνοντας την πόλωση και τον ευτελισμό των συζητήσεων. Οι αλγόριθμοι, εξηγεί, έχουν σχεδιαστεί για να τροφοδοτούν τον θυμό και τις συγκρούσεις, επειδή αυτά τα συναισθήματα δημιουργούν περισσότερες αλληλεπιδράσεις και, επομένως, περισσότερα κέρδη.

Ενώ το Facebook και το X συχνά επικρίνονται για την αρνητική τους επιρροή στη δημόσια συζήτηση, το TikTok είναι ίσως το πιο ακραίο παράδειγμα αυτής της τάσης. Η πλατφόρμα, που βασίζεται σε σύντομα και διασκεδαστικά βίντεο, έχει κατηγορηθεί ότι προωθεί μια επιφανειακή και διασκεδαστική χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αποσπώντας την προσοχή από σύνθετα και πολιτικά σημαντικά θέματα. Σύμφωνα με πολυάριθμους αναλυτές, ο αλγόριθμος του TikTok ευνοεί περιεχόμενο που διεγείρει άμεσα και απλά συναισθήματα, όπως η διασκέδαση ή η έκπληξη, εις βάρος του σε βάθος και του κριτικού προβληματισμού.

Ο Nicholas Carr, στο βιβλίο του The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains, διερευνά πώς η μαζική χρήση του διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αλλάζει τον τρόπο σκέψης μας, ευνοώντας την επιφανειακότητα έναντι του βάθους. Το TikTok, υπό αυτή την έννοια, είναι εμβληματικό μιας ψηφιακής κουλτούρας που εκτιμά το εφήμερο και το ηλίθιο, αφήνοντας ελάχιστο χώρο για κριτική σκέψη και σοβαρή συζήτηση.

Πίσω από αυτές τις δυναμικές, σύμφωνα με πολλούς επικριτές, κρύβεται μια πραγματική στρατηγική μαζικής χειραγώγησης. Ο Tim Wu, στο βιβλίο του The Attention Merchants, περιγράφει πώς η προσοχή των χρηστών έχει γίνει διαπραγματευτικό χαρτί για τις ψηφιακές πλατφόρμες, οι οποίες χρησιμοποιούν αλγορίθμους και bots για να μεγιστοποιήσουν την εμπλοκή. Αυτό το μοντέλο, υποστηρίζει ο Wu, όχι μόνο καταστρέφει τον δημοκρατικό διάλογο, αλλά και μετατρέπει τους χρήστες σε παθητικούς καταναλωτές επιφανειακού και συχνά ανούσιου περιεχομένου.

Ο Zeynep Tufekci, στο βιβλίο του Twitter and Tear Gas, προσθέτει ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να αποτελέσουν ισχυρά εργαλεία για την οργάνωση διαδηλώσεων, αλλά και όπλα μαζικής απόσπασης της προσοχής. Σύμφωνα με τον Tufekci, οι ψηφιακές πλατφόρμες συχνά αποσπούν την προσοχή από τα σοβαρά πολιτικά ζητήματα, προωθώντας αντ’ αυτού ψυχαγωγικό και εντυπωσιακό περιεχόμενο που δημιουργεί μεγάλο αριθμό οπαδών, αλλά ελάχιστο ή καθόλου πραγματικό αντίκτυπο.

Εκπαιδευτικός, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος, εκδότης.

Negli ultimi tre decenni, i social media hanno trasformato radicalmente il nostro modo di comunicare, informarci e interagire. Piattaforme come Facebook, X (ex Twitter), Instagram e TikTok sono diventate parte integrante della nostra vita quotidiana, ma il loro impatto sulla società e sul discorso democratico è sempre più criticato. Secondo numerosi studiosi e analisti, questi strumenti digitali non solo promuovono una comunicazione superficiale e apolitica, ma funzionano come vere e proprie macchine per la manipolazione delle masse, guidate da algoritmi e bot che favoriscono l’intrattenimento effimero a scapito del pensiero critico.

La tirannia degli algoritmi: la bolla dei filtri e l’effimero
Uno dei problemi principali dei social media è il funzionamento dei loro algoritmi, progettati per massimizzare il coinvolgimento degli utenti. Come spiega Eli Pariser nel suo libro The Filter Bubble, questi algoritmi creano “bolle di filtraggio”, mostrando solo contenuti che confermano le nostre opinioni e preferenze. Il risultato è un’esperienza digitale sempre più omogenea e autoreferenziale che limita l’esposizione a opinioni diverse e informate. Questo meccanismo, secondo Pariser, non solo riduce la complessità del dibattito pubblico, ma incoraggia anche la polarizzazione e la superficialità.

Shoshana Zuboff, nel suo saggio The Age of Surveillance Capitalism, aggiunge un altro tassello alla critica: i social media sfruttano i dati degli utenti per manipolarne il comportamento e le preferenze, trasformando l’attenzione in merce di scambio. Questo modello di business, basato sulla sorveglianza e sul profitto, favorisce contenuti virali e sensazionali, spesso privi di valore culturale o politico. Il risultato è una comunicazione sempre più effimera che distoglie l’attenzione da questioni serie e approfondite.

La censura algoritmica e la morte del pensiero critico
Oltre a promuovere contenuti superficiali, i social media sono stati accusati di censurare i messaggi critici e politicamente impegnati. Evgeny Morozov, uno dei più duri critici del “libertarismo tecnologico”, sostiene che le piattaforme digitali agiscono come strumenti di controllo, eliminando ogni tentativo di dibattito serio con riferimenti culturali e scientifici. Secondo Morozov, questo avviene perché i contenuti complessi e critici non creano lo stesso coinvolgimento di quelli divertenti e sensazionalistici, e quindi non sono “redditizi” per gli algoritmi.

Anche Jaron Lanier, nel suo libro “Ten arguments to delete your social media accounts right now”, denuncia questa tendenza. Lanier sostiene che i social media stanno distruggendo il dibattito democratico incoraggiando la polarizzazione e banalizzando le discussioni. Gli algoritmi, spiega, sono progettati per alimentare la rabbia e il conflitto perché queste emozioni creano più interazioni e quindi più profitti.

TikTok e il trionfo dell’idiota
Se Facebook e X sono spesso criticati per la loro influenza negativa sul discorso pubblico, TikTok è forse l’esempio più estremo di questa tendenza. La piattaforma, basata su video brevi e divertenti, è stata accusata di promuovere un uso superficiale e divertente dei social media, distraendo l’attenzione da questioni complesse e politicamente importanti. Secondo numerosi analisti, l’algoritmo di TikTok favorisce i contenuti che stimolano emozioni immediate e semplici, come il divertimento o la sorpresa, a scapito di una riflessione approfondita e critica.

Nicholas Carr, nel suo libro The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains, esplora come l’uso di massa di Internet e dei social media stia cambiando il nostro modo di pensare, favorendo la superficialità rispetto alla profondità. TikTok, in questo senso, è emblematico di una cultura digitale che valorizza l’effimero e lo stupido, lasciando poco spazio al pensiero critico e alla discussione seria.

Una strategia di manipolazione di massa?
Dietro queste dinamiche, secondo molti critici, si nasconde una vera e propria strategia di manipolazione di massa. Tim Wu, nel suo libro The Attention Merchants, descrive come l’attenzione degli utenti sia diventata una merce di scambio per le piattaforme digitali, che utilizzano algoritmi e bot per massimizzare il coinvolgimento. Questo modello, sostiene Wu, non solo distrugge il discorso democratico, ma trasforma gli utenti in consumatori passivi di contenuti superficiali e spesso privi di significato.

Zeynep Tufekci, nel suo libro Twitter and Tear Gas, aggiunge che i social media possono essere strumenti potenti per organizzare le proteste, ma anche armi di distrazione di massa. Secondo Tufekci, le piattaforme digitali spesso distraggono l’attenzione da questioni politiche serie, promuovendo invece contenuti divertenti e sensazionali che generano un gran numero di follower ma poco o nessun impatto reale.

Conclusione: verso un futuro più consapevole
I social media hanno indubbiamente rivoluzionato il nostro modo di comunicare, ma il loro impatto sulla società e sul dibattito democratico è sempre più problematico. Come dimostrano le critiche di autori come Zuboff, Lanier, Pariser e Morozov, queste piattaforme agiscono come macchine di manipolazione di massa, favorendo contenuti superficiali e censurando il pensiero critico. Se vogliamo preservare il dialogo democratico e promuovere una comunicazione più profonda e significativa, è necessario diventare più consapevoli di queste dinamiche e cercare alternative ai modelli attuali.

Il futuro della comunicazione digitale dipenderà dalla nostra capacità di riconoscere e affrontare queste tendenze, promuovendo un uso più critico e responsabile dei social media. Solo così potremo trasformare queste piattaforme da strumenti di manipolazione a spazi di dibattito e sviluppo collettivo. Avendo già abbandonato tutte queste piattaforme, dichiaro la mia disillusione per le mie esperienze di studioso della qualità della comunicazione che è in costante declino e che avvantaggia solo gli aspetti economici della loro proprietà, (veri e propri regimi monopolistici nello spazio), portandoli al contempo sotto i riflettori politici come alleati dei meccanismi di potere governativi, con l’ovvio scopo di propaganda, massificazione e manipolazione delle masse clienti.

Evangelos Alexandris Andruzzos
Educatore, sociologo, giornalista, editore.